حارث بن جبلهحارثبن جَبَله، مشهورترین و نیرومندترین شاه سلسله غسّانیان در شام است. ۱ - نسب شناسی حارثدر قرن ششم میلادی. وی نخستین پادشاه غسّانی است که از دوره او آگاهی روشن و قابل ذکری داریم. [۱]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۰۳.
نسب وی را حارث‌بن جبلةبن حارث‌بن ثعلبةبن عمروبن جفنةبن عمرو گفته‌اند. [۲]
ابن‌کلبی، جمهرةالنسب، ج۱، ص۶۱۷ـ۶۱۸، ج ۱.
[۳]
حمزةبن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، ج۱، ص۱۰۰.
مادر حارث‌بن جبله، ماریه ذات‌القُرطین، دختر عمروبن جَفْنه بوده است [۴]
حمزةبن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، ج۱، ص۱۰۰.
و بدین‌سبب، حارث‌بن جبله را ابن‌ماریه نیز خوانده‌اند. [۵]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۴۸ـ۲۴۹.
به علاوه، در روایات تاریخی مشهور است که حارث‌بن جبله و حارث‌بن ابی‌شَمِر یکی هستند. براساس برخی از آنها، حارث اعرج [۸]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۰۳.
و حارث اکبر همان حارث‌بن جبله‌اند. [۹]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۰۳.
۲ - اختلاف در نسب نامه غسانیانچون دوره سلطنت حارث طولانی بود (چهل سال؛، [۱۰]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۴.
[۱۱]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۰۴.
[۱۲]
حمزةبن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، ج۱، ص۱۰۰: بیست سال.
در میان عربها عنوان پادشاه غسّانی علی‌الاطلاق به حارث‌بن جبله برمی‌گردد؛ لذا راویان عرب هر غسّانی‌ای را که از او سخن گفته و اسم دقیقش را ندانسته‌اند، حارث‌بن ابی‌شَمِر (حارث‌بن جبله) خوانده‌اند، چنان که ابوالفرج اصفهانی قاتل عمروبن حجر آکل‌المُرار (پادشاه کِنده) را حارث‌بن ابی‌شمر دانسته است، در حالی‌که او مدتها قبل از دوره حارث و در حدود ۴۵۰ میلادی کشته شده بود. همچنین بنابر پاره‌ای روایات، [۱۴]
خلیفةبن خیاط، تاریخ خلیفةبن خیاط، ج۱، ص۴۹.
حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم در سال ششم هجرت یا پس از آن، برای حارث‌بن ابی‌شمر (پادشاه غسّان) نامه فرستاد و او را به اسلام دعوت کرد، درصورتی که حارث‌بن جبله در آن زمان زنده نبوده است [۱۶]
حسن تقی‌زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۳۶.
بنابراین، معلوم می‌شود که چرا در نسبنامه‌های غسّانیان بین مورخان این همه اختلاف وجود دارد.۳ - جنگ با پادشاه حیرهبنابر تواریخ رومی، حارث‌بن جبله در ۵۲۸ با منذر، پادشاه حیره، جنگید و بر او غلبه یافت و سال بعد، برای رفع شورش سامریها در فلسطین، به رومیها کمک کرد. در نتیجه، یوستی‌نیانوس اول (حک: ۵۲۷ـ۵۶۵ میلادی)، امپراتور روم شرقی، او را به امارت رساند و در ۵۲۹ میلادی، او را عامل و کارگزار خویش در میان قبایل عرب شام کرد. [۱۷]
حسن تقی‌زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۳۱ـ۳۲.
[۱۸]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
قیصر همچنین به وی لقبِ بِطریق (پاتریکیوس) داد؛ او نخستین امیر غسّانی و نخستین کس از بزرگان عرب بود که بطریق لقب گرفت و به عنوان پادشاه تاج بر سر گذاشت [۱۹]
نیز د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «حارث‌بن جبله»، «غَسّان»
. مرکز حکومت وی بلقاء [۲۰]
حمزةبن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، ج۱، ص۱۰۰.
یا مُعان بود.۴ - هم پیمانی با روم شرقیمناسبات غسّانیان با امپراتوری روم‌شرقی در دوران حارث‌بن جبله با پیمانی برقرار شد که طبق آن، حارث سه وظیفه مهم در مقابل امپراتوری روم‌شرقی داشت: به ارتش شرقی روم‌شرقی برای مقابله با ایرانیان کمک کند؛ در مقابل حکومت لخمیان در حیره ــکه عامل ایران بودندــ بایستد؛ جلوی بیابان‌گردان را بگیرد و از منافع تجاری و سیاسی روم‌شرقی در جاده ادویه دفاع کند. علاوه بر اینها، او باید عملیات نظامی بر ضد یهودیان حجاز را اداره می‌کرد. [۲۲]
د. اسلام، ذیل «غسّان».
بیشترین عملیات نظامی و حوادث تاریخی دوران غسّانیان و بیشترین مناسبات سیاسی میان امپراتوری روم‌شرقی و غسّانیان، در دوره حارث روی داد. دوران پادشاهی وی بیشتر به جنگ با منذر، پادشاه حیره، گذشت. حارث در ۵۳۱ میلادی در دو عملیات بزرگ نظامی بر ضد ایران، بلیزاریوس (سپهسالار روم) را همراهی کرد ولی سپاه روم مغلوب شد. [۲۳]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۲۲۱.
[۲۴]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷.
[۲۵]
د. اسلام، ذیل «غسّان».
وی در همین سال در کالینیکوم (شهر قدیمی در شمال سوریه) جنگید و در ۵۴۱میلادی، در لشکرکشی بلیزاریوس به بین‌النهرین، سپاه روم‌شرقی را یاری کرد، اما کامیاب نبود. [۲۶]
د. اسلام، ذیل «حارث‌بن جبله».
[۲۷]
حسن تقی‌زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۳۴.
در حدود ۵۴۰ میلادی، حارث با منذربن امرؤالقیس، معروف به منذربن ماءالسماء، بر سر مالکیت زمینهای جنوب تدمر درگیر شد. [۲۹]
حسن تقی‌زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۳۴.
[۳۰]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۷.
نزاع آنان سبب جنگی دیگر بین حامیان آن دو، یعنی ایرانیان و رومیان، و استیلای انوشیروان بر بخشهایی از قلمرو روم (سرزمین شام) شد که سرانجام، در ۵۴۰ میلادی به صلح خاتمه یافت. [۳۱]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۲، ص۱۴۸ـ۱۴۹.
[۳۲]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۳۷۴۳۸، نام حارث‌بن جبله را به اشتباه خالدبن جبله ضبط کرده‌اند.
[۳۳]
حسن پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۳.
۵ - نبرد حارث و منذربزرگترین نبرد حارث و منذر در ۵۵۴ میلادی در ناحیه قِنَّسرین روی داد که در آن، حارث پیروز و منذر کشته شد. [۳۴]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۲۲۷.
در این جنگ، دو پسر حارث نیز کشته شدند. [۳۶]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۲۲۸ـ۲۳۰.
[۳۷]
محمداحمد جادالمولی، علی‌محمد بجاوی، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، و محمدابوالفضل ابراهیم، ایام‌العرب فی‌الجاهلیة.
به روایتی نیز منذر یکی از پسران حارث را اسیر و او را برای بت معروف عزّی قربانی کرد. [۳۸]
Theodor Noldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden ۱۹۷۳، ج۱، ص۱۷۱.
این نبرد پیروزمندانه حارث، بزرگ‌ترین خدمت به امپراتوری روم‌شرقی محسوب می‌شد، زیرا خاطر آنان را تا مدتها از مرزهای شرقی امپراتوری آسوده کرد. مورخان درباره این جنگ روایات بسیاری نقل کرده‌اند و در بعضی نکات باهم اختلاف دارند. روز نبردِ حارث‌بن جبله و منذربن امرؤ القیس را از ایام معروف عرب و یوم عین اُباغ نامیده است. وادیِ عین اباغ در عراق، نزدیک شهر انبار و در مسیر فرات به سوی شام قرار داشت. بعضی مورخان نیز این روز را یوم حلیمه (از ایام معروف عرب و نام دختر حارث که این جنگ با او ارتباط داشته است) دانسته و گفته‌اند یوم عین اباغ مربوط به جنگ پسر حارث با پسر منذر می‌باشد. عده‌ای نیز یوم عین اباغ و یوم حلیمه را یکی دانسته‌اند. [۴۱]
حمزةبن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، ج۱، ص۹۱.
[۴۳]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۰۸.
[۴۴]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۸.
[۴۵]
د. اسلام، ذیل «غسّان».
بعضی مورخان نیز محل این جنگ را ناحیه حیار (یا خیار) در نزدیکی قِنَّسرین دانسته‌اند. [۴۸]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۲۳۱ـ۲۳۳.
[۴۹]
Theodor Noldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden ۱۹۷۳، ج۱، ص۱۷۰.
به نوشته ابن‌اثیر ، این جنگ بسیار سخت بوده، چنان که غبار میدان جنگ آفتاب را از دیدگان نهان می‌داشته است.۶ - سفر حارث به پایتخت روم شرقیحارثبن جبله در ۵۶۳ میلادی به قسطنطنیه، پایتخت روم‌شرقی، سفر کرد تا با امپراتور درباره جانشینیِ پسر خویش، منذر، و نیز درباره اقداماتی که باید بر ضد عمروبن هند (یا عمروبن منذر)، پادشاه حیره، می‌کرد، مذاکره و مشورت کند. هیبت حارث برای رومیان مَثَل شد، چنان که مادران فرزندانشان را با نام او می‌ترساندند و آرام می‌کردند. [۵۲]
، جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۶-۲۵۸.
[۵۳]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۰۹ـ۴۱۰.
امرؤالقیس (شاعر معروف عصر جاهلی) با وساطت حارث به دربار امپراتور روم رفت و با قیصر دیدار کرد. [۵۴]
امرؤالقیس، دیوان امرئالقیس، ج۱، ص۳۳۰ـ۳۴۵.
۷ - مرگ حارثحارث در ۵۶۹ میلادی درگذشت. [۵۶]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۹.
وی مقتدرانه حکومت کرد و در برقراری صلح بین عشایر قبیله طَیّ نقش مهمی داشت. [۵۷]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۱۱.
در ۵۵۹ میلادی به فرمان حارث‌بن جبله، برج دیر قصرالحَیرالغربی ساخته شد. [۵۸]
د. اسلام، ذیل «غسّان».
[۵۹]
حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، ص۱۰۰
بناهای دیگری را نیز به او نسبت داده است، که برخی محققان در صحت آن تردید کرده‌اند. [۶۰]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۴۰۴.
حارث‌بن جبله را فردی با هیبت و شکوه دانسته‌اند که چهل سال از عمرش را به جنگ گذراند. [۶۱]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۸.
در زمان او، بیشتر مسیحیانِ سوریه و فلسطین از فرقه یعقوبیان بودند. حارث نیز از آنان طرفداری می‌کرد و به سبب کوشش های او کلیسای این مذهب پس از یک دوره فترت احیا گردید. [۶۲]
د. اسلام، ذیل «غسّان».
حارث در ۵۴۲ـ ۵۴۳ میلادی به کمک تئودورا، ملکه بیزانس که حامی مذهب یعقوبی بود، دو اسقف (تئودروس و یعقوب بارادائوس) یعقوبی را به رهبری مسیحیان سوریه گمارد. [۶۳]
حسن تقی‌زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۳۵.
[۶۴]
د. اسلام، ذیل «غسّان».
۸ - فرزندان حارثگفته شده است که حارث فرزندانی به نامهای نعمان، منذر، مُنَیذر، جبله و ابوشمر داشت که همه به پادشاهی رسیدند. [۶۵]
ابن‌کلبی، جمهرةالنسب، ج۱، ص۶۱۸، ج ۱.
[۶۶]
حمزةبن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
پس از مرگ حارث، پسرش منذر به حکومت رسید. [۶۷]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص۲۵۹.
در حدود ۵۷۰ میلادی، پس از مرگ حارث، قابوس‌بن منذربن ماءالسماء به خون‌خواهی پدرش، به قلمرو منذربن حارث حمله کرد، اما منذر او را شکست داد. [۶۸]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۳، ص۲۵۹.
________________________________________ منابع : (۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ؛ (۲) ابن‌سعید مغربى، نشوةالطرب فى تاریخ جاهلیةالعرب، چاپ نصرت عبدالرحمان، عمان ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ (۳) ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عكاشه، قاهره ۱۹۶۰؛ (۴) ابن‌كلبى، جمهرةالنسب، ج ۱، چاپ ناجى حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛ (۵) ابوالفرج اصفهانى، الاغانی؛ (۶) امرؤالقیس، دیوان امرئالقیس، چاپ حنّا فاخورى، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ (۷) حسن پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، تهران ۱۳۷۰ش؛ (۸) حسن تقی‌زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، تهران (۱۳۲۸ـ۱۳۳۰ش)؛ (۹) محمداحمد جادالمولى، علی‌محمد بجاوى، و محمدابوالفضل ابراهیم، ایام‌العرب فی‌الجاهلیة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ (۱۰) جوادعلى، المُفَصَّل فى تاریخ العرب قبل‌الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ۱۹۷۸؛ (۱۱) حمزةبن حسن حمزه اصفهانى، تاریخ سنى ملوك الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، بیروت: دارمكتبة الحیاة، (بی‌تا.)؛ (۱۲) خلیفةبن خیاط، تاریخ خلیفةبن خیاط، چاپ مصطفى نجیب فوّاز و حكمت كشلى فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ (۱۳) جرجى زیدان، العرب قبل‌الاسلام، بیروت ۱۹۶۶؛ (۱۴) طبرى، تاریخ (بیروت)؛ (۱۵) یاقوت حموى، معجم البلدان ؛ (۱۶) EI ۲, s.vv. "Ghassan", "Al-Harith b. Djabala" (by Irfan Shahid) ؛ (۱۷) Theodor Noldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden ۱۹۷۳؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حارث‌بن جَبَله»، شماره۵۶۸۱. |